Hoe zou jij het woord ‘aanpassing’ (als in Darwins ‘aangepast aan de omgeving’) in één regel omschrijven in een tekst voor een 8-jarige? Ik kom het woord tegen in een serie boekjes over camouflage waarvan ik de eindredactie doe. Ik worstel ermee. Hoe maak je Darwin toegankelijk voor kinderen?
Dit is de zin waar ik mee worstelde:
‘Dieren in het poolgebied hebben speciale kenmerken waardoor ze kunnen overleven. Deze kenmerken noem je aanpassingen.’
In de woordenlijst achter in het boekje staat:
‘Aanpassing is een verandering in uiterlijk of gedrag om te kunnen overleven.’
Deze omschrijving is eenvoudig, er staan geen moeilijke woorden in. Alleen: zoals het er nu staat, zouden kinderen kunnen denken dat het gaat om een aanpassing van een individueel dier. Alsof een ijsbeer op een dag besluit zijn vacht wat witter te maken om minder op te vallen in de sneeuw. Terwijl het gaat om een evolutionaire aanpassing. Maar hoe omschrijf je deze ‘aanpassing’ zonder de hele evolutietheorie van stal te halen? Zo bijvoorbeeld:
‘Aanpassing is een geleidelijke verandering van uiterlijk of gedrag van een diersoort. Door die aanpassing kan de diersoort beter overleven in zijn omgeving.’
Dit komt al meer in de richting. Maar wordt het er duidelijker op? Eigenlijk moet je er nog bij zetten dat het niet gaat om een bewuste aanpassing, maar om een toevallige aanpassing met betere overlevingskansen (en reproductiekansen). En eigenlijk moet je dat ook weer toelichten.
Weglaten of uitbreiden
Het blijft behelpen als je ‘aanpassing’ in een korte formulering wilt uitleggen. Het is in zo’n geval beter de oplossing op een ander tekstniveau te zoeken: het niveau van de inhoud. Ik zie twee mogelijkheden.
1. Je gebruikt de term ‘aanpassing’ helemaal niet. De boodschap van de tekst is dan: kijk eens hoe bijzonder dit dier is, dat hij kan overleven in het poolgebied (de woestijn, de rotsen)! Als kinderen later leren over Darwin, evolutie en aanpassing, valt alles op zijn plek.
2. Je besteedt een heel hoofdstuk aan het onderwerp ‘aanpassing’. Dan heb je de ruimte om het uit te leggen, met natuurlijk een sprekend voorbeeld: hoe komt de giraf aan zijn lange nek?
In het boekje over camouflage was oplossing 2 niet meer mogelijk. Het format stond al vast. Oplossing 1 heb ik pas later bedacht, toen het boekje al bij de drukker lag.
Is het erg, dat het woord is blijven staan, inclusief de gebrekkige uitleg? Ik vind het jammer, maar je zou ook kunnen zeggen: als kinderen later leren over Darwin en evolutie, hebben ze het woord ‘aanpassing’ in elk geval al een keer gezien.
Outside-the-book
Een derde oplossing dient zich aan als ik dit blogje schrijf. Ik google wat op Darwin, en ik vind een filmpje waarin filosoof Bas Haring de evolutietheorie op een prachtig heldere manier uitlegt. En ik denk: dat kan natuurlijk ook! Bij moeilijke begrippen verwijzen naar een filmpje op het Klokhuis, Schooltv of YouTube. Heet dat niet outside-the-boxdenken? Of in dit geval: outside-the-book?
Ik vind het ook een mooi voorbeeld van hoe schromelijk redactiewerk wordt onderschat. ‘aanpassing’ is in zekere zin en eenvoudig woord maar het vergt veel tijd om er een rake, goede omschrijving voor te vinden. En inderdaad: een boek is voor de hedendaagse lezer misschien vooral een vertrekpunt voor verder speuren. Online bijvoorbeeld. We gaan natuurlijk allemaal out-of-thebookdenken.
Ja, nadenken over dit soort formuleringen kost veel tijd. Het Junior-woordenboek Nederlands (8+) en het Basiswoordenboek (10+) boden in dit geval geen uitkomst.
Over out-of-the-bookdenken als variant op out-of-the-boxdenken: ik begreep dat het officieel outside-the-boxdenken is. Ook alweer zo’n eindredactiedingetje waar je lang mee bezig kunt zijn.
Inderdaad! In Nederland hoor je meestal ‘out-of-the-box-denken’, maar Engelstaligen moeten daar erg om lachen. Out-of-the-box betekent namelijk: kant-en-klaar… dus niet bepaald outside-of-the-box.
Aha! Ik wist wel dat het fout was, maar niet waarom. Dank je wel.
Aanpassing (en bijv ook evolutie) zijn inderdaad geen begrippen om even in een zinnetje tussendoor te behandelen. Je 3e oplossing is in een e-book goed te doen, al is het nog moeilijk om geschikte filmpjes qua lengte en niveau te vinden.
Maar ik denk dat je voor deze doelgroep de term aanpassing heel niet hoeft te noemen. De strekking kun je wel duidelijk maken, liefst met voorbeelden.
‘Een poolvos heeft andere kenmerken dan een woestijnvos. Door zijn dikke witte vacht en kleine oortjes kan hij op de Noordpool overleven. In de woestijn zou hij het geen dag uithouden. Zijn verre achterneef is daar juist helemaal op zijn plek. Met zijn dunne bruine vacht en de grote oren die voor afkoeling zorgen.’
Moet ik alsnog de neiging bedwingen om te eindigen met ‘Hun lichaam is helemaal aangepast aan de plek waar ze wonen’.
Zo’n verwijzing naar een filmpje is natuurlijk ideaal in een e-book of Duh-boek (!), maar kan ook in een papieren boek. Uitgeverij Ars Scribendi doet dat vaak achter in haar boeken – bij ‘verder lezen’ of ‘meer weten’ – inclusief QR-code.
Over jouw slotzin: na een heldere uitleg, zou zo’n samenvattende zin heel goed kunnen. Uit de context blijkt wat het woord ‘aangepast’ betekent.
Grappig: kennelijk klinkt aangepast dynamischer dan aanpassing en is het daardoor ook acceptabeler.
Verwijzing naar site is wel mooi, maar kan uitleg van zo’n begrip niet vervangen, alleen aanvullen vind ik.